Manuel Ventura Figueroa Barreiro

O texto escrito neste retrato di: “magna tunc obstada, fuerunt a me superata”. A súa localización está datada neste lugar xa en 1795 (E. Fernández Castiñeiras, J. M. B. López Vázquez, 2002, p. 180). Na composición proposta existen similitudes con outros retratos realizados por Gregorio Ferro neses anos -Frei Mauro de Villarroel (1798), Frei Benito Marín (1799)- (E. Fernández Castiñeiras, J. M. B. López Vázquez, 2002, pp. 234-236). A posibilidade de que neste caso esteamos ante un cadro doado -moi posiblemente, pola propia Fundación de Manuel Ventura Figueroa- explica que non se contemple o seu pago na contabilidade universitaria que dá, en cambio, conta da súa existencia na mesma cronoloxía do realizado por Ferro en relación con Castro.

Tamén pode lerse na parte inferior do cadro unha sinatura: “J E Rn. Rz.”, ademais da palabra “AÑO” tras a que non existe na actualidade data ningunha.

Como no retrato de Felipe de Castro, conta cunha lenda na parte baixa; neste caso di: ENMANUEL BONAVENTURAE FIGUEROAE/ BIBLIOTECA/ HAERES LIBRORUM INSTITUTA. Cítase como ano da pintura o 1801 e, como o propio da inscrición, 1813, igual ca no caso citado do escultor Castro. Cabe pensar que tamén aquí se trata dunha lenda imposta sobre outra anterior.

Este retrato de Manuel Ventura Figueroa estaba situado na escaleira principal do edificio central da Universidade en 1956 (M. M. Carro Amigo, 1956, p. 37). En 1967 localizábase no mesmo edificio en espazos propios da Administración (M. Álvarez Montes, 1967, pp. 47-48). Hoxe pode verse na Sala de Profesores da Facultade de Dereito.

Foi patriarca das Indias Occidentais, arcebispo de Laodicea e Comisario Xeral de Cruzada. Tamén foi gobernador do Consello de Castela e da Cámara de Castela entre 1773 e 1783 (M. Ovilo y Otero, 1880, pp. 15-17; Anuario, 1882, p. 176; A. Brañas Menéndez, 1885, p. 201; A. Brañas Menéndez, 1889, p. 311 A. Milón y Reales, 1895, p. 127; C. Sánchez Rivera, 1929; A. Couceiro Freijomil, 1952, pp. 84-8, A. Couceiro Freijomil, 1952). Encargouse de negociar en Roma o Concordato de 1753 e foi un dos fundadores do Banco de España. Foi un personaxe especialmente lembrado xa no século XIX: “Moito mellor que os anteriores séculos, gardou o XVIII os recordos gloriosos da cidade compostelá. Nel preséntase D. Manuel Ventura Figueroa, patriarca das Indias e ministro de Carlos III” (M. Murguía, 1888, p. 478).

En testamento, datado no 27 de marzo de 1783, dispón entre outras cuestións: “E ordeno e mando que toda a miña librería e os manuscritos que nela teño leven á custa dos meus bens e se entreguen á Universidade de Santiago para aumento da súa Biblioteca” (M. Ventura Figueroa, 1784, p. 9. Vid. M. V. Pardo Gómez, 1998). Tal cuestión cabe contextualizala no seu apoio á educación e á cultura; así se di que “legou a súa rica librería á Universidade de Santiago, deu probas do seu gran saber en varios escritos que publicou, e do seu celo polo aumento das bibliotecas, reparación de camiños e outras obras útiles” (M. Ovilo y Otero, 1880, pp. 15-17). Todo iso levouno tamén a doarlle á biblioteca compostelá a serie de pinturas das Sibilas, “que irán parar ao gabinete do bibliotecario” (C. Varela Orol, 2007, pp. 60-61).

Por outra banda, esa doazón de libros é un tema que cabe poñer en relación cunha das finalidades da súa Fundación (sobre a súa importancia vid. O. Rey Castelao, 2001, pp. 424-428). Por iso, sinálase “que os graos de Bacharel e Licenciado se custeen por esta fundación...” e se fagan “na Universidade de Santiago os que residen en Galicia” (M. Ventura Figueroa, 1784, pp. 26-27).

O feito de que en Compostela tivese unha especial presenza o monterismo apoia, sen dúbida, a posta en valor deste personaxe xa que Eugenio Montero Ríos foi xuíz protector da súa Fundación (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 14, IV, 1885; C. Sánchez Rivera, 1929, p. 129). Este cargo, segundo o disposto na escritura fundacional, debe ser ocupado por unha “persoa versada en materias xudiciais, para facer observar fielmente esta fundación e as súas cláusulas, e cuxas resolucións se executen sen outra contenda nin recurso xudicial”. Ademais, o nomeamento de xuíz protector “debe recaer nun dos Señores Ministros de Consello e Cámara” ( M. Ventura Figueroa, 1784, p.23).

Montero Ríos vén a Santiago co proxecto de erixir un monumento a Figueroa nalgunha das prazas da cidade (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, VIII, 1886. Vid. P. Costa Buján, 2013, II, pp. 79-80). En 1893 chega a esta cidade “D. Francisco Vidal e Castro, socio de número da Real Academia de San Fernando” para “presentar o obxecto en xeso da estatua que se pensa erixir nesta cidade ao inmortal Figueroa” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 19, IV, 1893).

O modelo en cuestión foi exposto no “Seminario Conciliar de San Fernando”. Dise por entón que o escultor “recibiu o encargo de executar o definitivo monumento, o cal terá oito metros de alto, correspondentes tres á estatua”, e que “o respectable protector daquela fundación Sr. Montero Ríos, entusiasmouse co fermoso bosquexo”. No relativo á súa figura dise que, neste modelo “a acción de entregar o testamento ao seu parente aparece espontánea, está a expresión artística daquela cabeza tan en relación directa co sentimento humanitario, que non parece senón que participa un da inmensa satisfacción que ao realizar o seu pensamento, debeu recibir o venerable Patriarca... no relativo ao pedestal, a súa proporción está en excelente harmonía coa estatua” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 21, IV, 1893 ).

Tamén se mostraron os bosquexos da escultura na Sociedade Económica; sinálase agora que “será fundida en bronce en Madrid” e que se colocará a primeira pedra do seu pedestal en xullo de 1894 (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 29, IV, 1893). Por 1895 sopésase a denominada “praza dos Literarios” (Quintana) como o lugar axeitado para a súa colocación; o tamaño da súa base abre agora un debate (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 22, II, 1895 e 1, III, 1895). En 1896 é este un tema para resolver: o Concello segue sopesando a posibilidade de situala na praza da Quintana -espazo que tamén se pretende para o Monumento ao Batallón Literario-; constrúese para iso un patrón de madeira, relativo ao pedestal, así como a delimitación do peche correspondente; todo iso faise nun contexto de ameaza dos monteristas: se non se levantaba alí levaríase para Pontevedra (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 24, V, 1896). Promóvense así outras alternativas: os xardíns dianteiros de San Martiño Pinario ou a praza do Instituto, é dicir, Mazarelos (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 4, VI, 1896). Pero, aínda sendo o Concello, decide manter como localización para a mesma a Praza dos Literarios (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, III, 1896).

En 1897 establécense en Santiago as bases para a construción dunha estatua que realizará Francisco Vidal e Castro, “parente do prelado”. Faise por subscrición popular. Aínda que, como se dixo, estaba previsto colocala na Quintana, situarase finalmente diante do Colexio de San Clemente (M. Cores Trasmonte, 1962, p. 52). É en 1897 cando o padroado de Figueroa pon en concurso a construción do “pedestal, enreixado de cerramento e obras accesorias”, a dispoñer nos “xardíns da Alameda, fronte ao edificio de San Clemente” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 1, VI, 1897). Hai constancia de que a figura en cuestión foi rematada en 1898; é entón cando os profesores de escultura da Academia de San Fernando, ditaminan que “cumpre a índole estatuaria monumental e por conseguinte a obra é digna do obxecto para o que se destina” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 18, I, 1898). Na fronte da súa base pode lerse o nome do autor -Franco VIDAL- e no outro lado, o da empresa responsable da fundición -MASRIERA E CAMPINS/ FUNDIDORES- BARCELONA-.

A localización finalmente elixida vai levar a mudar de lugar a fonte de San Clemente -agora, de novo, no seu lugar orixinal-. Ao mesmo tempo que o Concello decide ampliar o axardinamento que rodea a estatua, acórdase que a fonte sexa trasladada “aos xardíns existentes fronte á casa do veterinario Sr. Fernández” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 23, IV, 1898. Vid. Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 16, II, 1898). Tamén hai constancia do proxecto municipal de “regularizar o campo da Estrela, sitio onde ha ser trasladada a fonte de San Clemente” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, V, 1889). O pedestal correspondente conclúese en 1898 (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, VIII, 1898); nel “chama xustamente a atención, polas súas artísticas molduras, o último corpo que é debido ao distinguido profesor auxiliar desta Escola de Artes e Oficios, Jesús Landeira”. En 1899 será o momento no que se descubra este monumento (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 14, VII, 1899). Hoxe encóntrase centrando o espazo intermedio entre as escaleiras que desde a Alameda baixan ata a Residencia.

Trasladada a Biblioteca Lago ao Colexio de Fonseca como parte da denominada Biblioteca Xeral, e xa en tempos do mandato do reitor Villanueva, sitúase un pequeno busto de Manuel Ventura Figueroa nun lateral da mesma sobre unha mesa.

Pártese para iso dun traballo asinado polo escultor Francisco Vidal -o autor da estatua pública deste mesmo personaxe que se sitúa hoxe á entrada da Residencia- que a data en 1899. Previamente, en 1885, xa eran coñecidos publicamente en Santiago os preceptos da “Fundación do Excmo. Sr. D. Manuel Figueroa” (J. M. García Iglesias, 2016, pp. 184-186; 238-241).

M. Álvarez Montes, 1967: M. Álvarez Montes, Los Vitores de la Universidad (Tesis de licenciatura inédita dirigida por R. Otero Túñez), Santiago de Compostela (Universidad de Santiago de Compostela), 1967.

Anuario, 1882: “Biblioteca Universitaria de Santiago”, Anuario del Cuerpo Facultativo de Archiveros, Bibliotecarios y Anticuarios 1882, Madrid (Imprenta del Colegio Nacional de Sordo-Mudos y de Ciegos), 1883, pp. 176-180.

A.Brañas Menéndez, 1885: A. Brañas Menéndez, “La Universidad de Santiago”, Memoria Anuario del Curso 1883-1884, Santiago (Tipografía de Jose Mª Paredes), 1885, pp. 199-209.

A. Brañas Menéndez, 1889: A. Brañas Menéndez,. El regionalismo: Estudio sociológico, histórico y literario, Barcelona (Jaime Molinas), 1989. Entre otras reediciones: A Coruña (La Voz de Galicia), 1981; Santiago de Compostela (El Correo Gallego); Santiago de Compostela (Fundación Alfredo Brañas), 1999. Citamos desde esta última edición.

M. M. Carro Amigo, 1956 : M. M. Carro Amigo, La pintura en la Universidad (Tesis de licenciatura inédita dirigida por R. Otero Túñez), Santiago de Compostela, Universidad de Santiago de Compostela, 1956.

M. P. Cores Trasmonte, 1962: M. P. Cores Trasmonte, El urbanismo en Santiago de Compostela en el siglo XIX, Santiago de Compostela (Universidad de Santiago de Compostela), 1962.

P. Costa Buján, 2013: P. Costa Buján, Evolución urbana y câmbios morfológicos, Santiago de Compostela, 1778-1950, Tesis doctoral dirigida por J. A. Franco Taboada), A Coruña (Universidade), 2013. http://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/10335 (lectura: 29/VIII/2013).

A. Couceiro Freijomil, 1952: A. Couceiro Freijomil, Diccionario Bio-Bibliográfico de escritores. 3 vols. Santiago de Compostela (Bibliófilos Gallegos), t. II, 1952.

E. Fernández Castiñeiras, J. M. B. López Vázquez, 2002: E. Fernández Castiñeiras, J. M. B. López Vázquez, B , Gregorio Ferro, Santiago de Compostela (Concello de Boqueixón), 2002.

J. M. García Iglesias, 2016: J. M. García Iglesias, Minerva, la Diosa de Compostela. Espacios y obras a relacionar con el saber, Santiago de Compostela (Andavira Editora- Consorcio de Santiago), 2016.

A.Milón y Reales, 1895: A. Milón y Reales, “Universidad de Santiago”, Boletín Oficial de la Dirección General de Instrucción Pública, 3 (1895), Madrid (Tipografía de los Hijos de M. G. Hernández), 1895, pp. 107-152.

M. Murguía, 1888: M. Murguía, Galicia, Barcelona (Establecimiento Tipográfico- Editorial de Daniel Cortezo y Cª), 1888- Hay dos ediciones fácsimil publicadas una en Santiago de Compostela, (Edicións Salvora), 1985, 2 volúmenes; y otra en Vigo (Edicións Xerais de Galicia - Concello de Arteixo), 2000.

M. Ovilo y Otero, 1880: M. Ovilo y Otero, Hijos ilustres de la Universidad de Santiago, Santiago (Imp. de la Gaceta de Galicia), 1880.

M. V. Pardo Gómez, 1998: M. V. Pardo Gómez, Catálogo de Manuscritos de la Biblioteca General, Santiago de Compostela (Universidad de Santiago de Compostela), 1998.

O. Rey Castelao, 2001: O. Rey Castelao, “Las donaciones ilustradas a la Biblioteca de la Universidad de Santiago”, en X. Balbora López, H. Pernas Oroza (ed.), Entre nós. Estudios de Arte, Xeografía e Historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo, Santiago de Compostela (Universidade de Santiago de Compostela), 2001, pp. 413-437.

C. Sánchez Rivera, 1929: C. Sánchez Rivera, Datos biográficos del Excmo. Sr. D. Manuel Ventura Figueroa, Santiago (Tip. El Eco de Santiago), 1929.

C. Varela Orol, 2007: C. Varela Orol, A Biblioteca Pública da Real Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela (Universidade de Santiago de Compostela), 2007.

M. Ventura Figueroa, 1784: M. Ventura Figueroa, Escritura de Fundación del Patronato Laycal y Memorias del Exmo. Sr. D. … otorgada por sus testamentarios a conseqüencia del poder y facultad, que para ello les dexó en su testamento y últimas disposiciones, Madrid (Imprenta de D. Joachin de Ibarra), 1784.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 14, IV, 1885

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, VIII, 1886

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 19, IV, 1893.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 21, IV, 1893.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 29, IV, 1893.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 22, II, 1895) Y 1, III, 1895.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 24, V, 1896.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 4, VI, 1896.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, III, 1896).

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 1, VI, 1897

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 18, I, 1898

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 23, IV, 1898

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 16, II, 1898

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, V, 1899.

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 7, VIII, 1898)

Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 14, VII, 1899)