Rosalía de Castro

Este retrato pretende ser un recoñecemento desde a Universidade a Rosalía, aquí pintada por Manuel López Garabal (C. Pereira, J. Suárez Otero, 1996, p. 131).

Naceu en Santiago, onde vive en diferentes momentos por 1876-1878 (Vid. X. R, Barreiro Fernández, 2012, pp. 366-375). Interesa resaltar, neste sentido, a súa etapa de formación compostelá, entre 1850 e 1856, anos nos que se relacionou tanto coa Sociedade Económica de Amigos do País que nesa época tiña a súa sé no Colexio de San Clemente, hoxe Instituto Rosalía de Castro, coma co denominado Liceo da Mocidade con sede en espazos do convento de San Agostiño fundado en 1848 (L. A. Girgado, 1994, pp. 8-9). Foi neste contexto onde, por certo, se relacionou cunha parte do ambiente universitario da época, principal expoñente do xurdimento desta asociación (Vid. X. R. Barreiro Fernández, M. A. Cendón Amado, M. X. Souto Blanco, 2002, pp. 376-377; A. Torres Queiruga, M. Rivas García, 2008, pp. 59-63).

A través dunha serie de datos concretos, Manuel López Garabal (Santiago de Compostela, 1907-1981), representa a Rosalía de Castro na súa cidade natal, recoñecible pola Torre da Berenguela, probablemente tomando como modelo algunha das fotografías que se conservan da escritora. Acompáñana a súa pluma, uns papeis e un libro, que non fan máis que enxalzar a súa profesión e o que ela supuxo dentro do contexto das Letras Galegas. Non en balde, este retrato é unha homenaxe á orixe da devandita efeméride.

Manuel López Garabal sitúa a insigne escritora no interior dunha estancia. Rosalía represéntase de pé nun retrato de corpo enteiro. Podemos percibir o seu riseiro rostro e a relaxada postura que debuxan as mans, entrecruzadas na parte superior da cómoda de madeira, con tres grandes caixóns. Sobre ela apréciase, aínda que de maneira recortada, a imaxe da Virxe das Dores no interior dun fanal. Sorprende a claridade do espazo, a luz que arrinca da xanela situada no lado esquerdo da cámara. Este van actúa non só como elemento do eixo tridimensional que configura o marco espacial, senón que marca a relación co lugar concreto, a referencia local na que se atopa: Santiago de Compostela. Sabemos que se trata da cidade apostólica porque así o anuncia a indiscutible Torre do Reloxo, que asoma con toda a súa dignidade alén da xanela.

No resto da composición actúan outros elementos como a parede posterior, un lenzo en branco no que se apoia o moble e que ademais soporta un marco en cuxo interior se representa unha paisaxe -cadro dentro do cadro-. Como complemento final, o chan define a base espacial, que se remarca polos listeis de nobre madeira. O tránsito entre o interior e o exterior refórzase coa presenza dunha cortina e a soleira sobre a que repousan dúas plantas con flor.

A maneira de debuxar acusa, na configuración da escena, a influencia académica do mestre. Con todo, percíbense certos aspectos que van máis aló dos preceptos puramente clásicos. Para comezar, un dos trazos que máis chaman a atención é o encadre da escena, de tal maneira que toda a atención céntrase na propia escritora, na súa actitude e sorriso, deixando nun segundo plano a presenza do resto de elementos que actúan, animan e complementan a esta escena. Neste sentido, poderíase mencionar que a propia representación da Dolorosa recórtase e cede o protagonismo á retratada. López Garabal deixa claro cal é o obxectivo da súa representación, sen renunciar a outros datos importantes no desenvolvemento da acción, como a citada Torre da Berenguela, da cal dá unha rigorosa descrición pictórica. Á súa vez, crea un paralelismo coa paisaxe representada, pois actúa como un segundo cadro. Outro dos trazos característicos desta obra e do seu autor é o uso vibrante das cores e as liñas, a intensidade reflectida na gama de azuis que emprega no vestido de Rosalía, e que constitúe o foco de atención. O emprego de gamas máis claras e de vermellos contribúe novamente a destacar á escritora, á vez que ilumina a escena.

Manuel López Garabal realiza esta obra nunha fase avanzada da súa carreira artística. Fiel ao seu peculiar e recoñecible estilo, combina a tradición académica na que se formou, co maxistral emprego da cor.

A vida de Manuel López Garabal (1907-1981) transcorreu en Santiago de Compostela, a súa cidade natal, onde desenvolve a súa actividade como artista e profesor na Escola de Artes e Oficios. A súa profesión vénlle de familia, pois o seu pai Raimundo López Pol fora escultor, en tanto que pola parte materna existe un vínculo co pintor José Garabal Louzao. A iso cabe engadir o seu matrimonio coa tamén pintora Concha Vázquez Martínez.

Forma parte, por tanto, desa saga de artistas composteláns que permaneceron e viviron na súa cidade. É comprensible que a súa inquietude pola pintura viñese motivada pola contorna na que se crío. Desenvolve o seu enxeño desde pequeno, empregando os restos de cartón procedentes do negocio da súa nai para debuxar e pintar. Entre os seus temas preferidos sobresaen os mariñeiros, especialmente motivados desde a súa estancia en Vigo, sendo un neno aínda.

Son estes temas e outros tantos relativos aos oficios máis tradicionais, acompañados dos retratos de nenas, mulleres e homes, habituais na súa produción artística. A Garabal tamén lle gusta pintar paisaxes. Aprende e relaciónase cos mellores artistas da época: Mariano Tito Vázquez a través da Real Sociedade Económica en Santiago, e Asorey, Lloréns ou Sotomayor en Madrid. Na capital móvese nos ambientes académicos e artísticos máis importantes, Escola de San Fernando ou Círculo de Belas Artes. No Museo do Prado aprende da obra de grandes pintores, como O Greco, Velázquez, Rembrandt ou Goya que influirán na súa peculiar maneira de aplicar a cor.

Manuel López Garabal forma parte dese grupo de artistas que crean a súa propia identidade. A forza expresiva e o selo persoal que plasma nas súas obras, pero sobre todo o estudo e reflexión que fai das cores que irradian luminosidade, especialmente os brancos, azuis e violetas, así como a maneira na que debuxa con grosas liñas de cor, fan que a súa obra e a súa galería de personaxes retratados estean asinados cun selo propio.

Conta cun monumento nos xardíns da Alameda, concretamente situado no Paseo da Ferradura (Vid. M. Galego Esperanza, 1993, pp. 95-96). En xaneiro de 1914, pechouse o prazo de admisión de bosquexos presentándose dezanove, dos que dez foron publicados (Vida Gallega, 25, 2, 1914, nº 25, p. 14. Vid. V. Martínez Aured, 2009, p. 164). Os seus autores son o arquitecto Isidro de Benito Domínguez (1870-1932), con título desde 1896 e arquitecto posteriormente do Ministerio de Instrución Pública e Belas Artes (Vid. R. Muñoz Fajardo, 2006, pp. 25-29; M. T. Paliza Monduate, 2009, pp. 383-450) e o escultor Francisco Clivillés y Serrano, 1869-1920, encargándose os irmáns Giménez, mestres de obras, de levar adiante o proxecto.

A prensa daquel momento alude ao "desinterese do señor arquitecto Ilmo. D. Isidro de Benito e do escultor Sr. D. Francisco Clivillés, que executaron esta obra sen percibir máis que o valor dos materiais e os xornais. Non esquezades o que significa esta valiosa cooperación; aplaudide o seu desinterese, pois como non vos pasará desapercibido por pesetas 30.000 aproximadamente non é fácil erixir un monumento como este" (El Eco de Santiago, número especial, 1917, en http://memoriasdecompostela.blogspot.com.es/2013/02/descubrimento-de-a-estatua-de-rosalia.html ). O proxecto foi merecedor en 1915 da terceira medalla en arquitectura na Exposición Nacional. Presenta, por unha banda, á poetisa sedente feita en granito (El Eco de Santiago, número especial, 1917) e pola outra -a que mira a poñente- o tema da despedida do emigrante, en forma de parella (M. Gallego Esperanza, 1993, p. 96). Catro estrofas do poema "Adiós ríos, adiós fontes", que forman parte dos seus “Cantares Gallegos” (1863), preséntanse nunha epígrafe aos pés desta escultura, sendo o seu contido o axeitado contexto desde o que valorar este grupo. Dispóñense coma se se tratase de dúas páxinas consecutivas dun libro. Din así:

ADIÓS, GLORIA! ¡ADIÓS, CONTENTO!/ ¡DEIXO A CASA ONDE NACÍN,/ DEIXO A ALDEA QUE CONOSO,
POR UN MUNDO QUE NON VIN!/

....................................

ADIÓS, ADIÓS, QUE ME VOU,/HERBIÑAS DO CAMPOSANTO,/
DONDE MEU PAI SE ENTERROU,/ HERBIÑAS QUE BIQUEI TANTO,/ TERRIÑA QUE NOS CRIOU.

E na seguinte, as dúas derradeiras estrofas do poema:

¡ADIÓS TAMÉN, QUERIDIÑA…/ ADIÓS POR SEMPRE QUIZÁIS!…/ DÍGOCHE ESTE ADIÓS CHORANDO
DESDE A BEIRIÑA DO MAR./ NON ME OLVIDES, QUERIDIÑA,/SI MORRO DE SOIDÁS…/ TANTAS LÉGOAS MAR ADENTRO…/ ¡MIÑA CASIÑA!, ¡MEU LAR!

DEIXO AMIGOS POR EXTRAÑOS,/ DEIXO A VEIGA POLO MAR;/ DEIXO, EN FIN, CANTO BEN QUERO…/¡QUÉN PUIDERA NON DEIXAR!

Como xardíns do “Agro do Outeiro” coñecíase este espazo cando se levantaba este monumento, que era daquela inmediato a un terraplén e vertedoiro de cascallos (P. Costa Buján, 2013, II, p. 82. Vid. J. M. García Iglesias, 2016, pp.248-251).

A idea dun Panteón de Galegos Ilustres ten o seu punto de partida en Manuel Murguía quen en 1865 vincula a súa existencia coa da propia Universidade compostelá, xa que entende como lugar idóneo para situalo a súa igrexa, propoñendo que se depositasen alí os restos de Pastor Díaz, unha das glorias relacionadas con este centro (X. R, Barreiro Fernández, 2007, p. 197). Isto recoñecerase anos despois na decoración do Paraninfo (J. M. García Iglesias, 2016, pp. 386-387).

Con todo, haberá que esperar a 1891 para que se poña o xerme do que será convertido posteriormente en Panteón. É a iniciativa da Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago a que propón o traslado dos restos de Rosalía de Castro. Contará para iso con diversos apoios: o do Concello, o movemento rexionalista, parte dos estudantes de Dereito, así como co consentimento do seu viúvo, Manuel Murguía, e familia. O lugar elixido para emprazar o seu monumento funerario estará na Igrexa de San Domingos de Bonaval, concretamente na súa capela de Santo Domingo de Soriano, tamén coñecida como capela da Visitación, construída no século XVII na nave ao lado do evanxeo no lugar anteriormente ocupado por outra.

É no mandato de Luís Rodríguez Seoane cando a Sociedade Económica desenvolve esta iniciativa e será o propio Rodríguez Seoane quen -con Joaquín Díaz de Rábago, Dez de Mier, Alfredo Brañas e Salvador Cabeza León- figura como testemuña na acta notarial levantada ao inhumarse os restos (Vid. J. Fernández Suárez, 1891, pp. 14-16). A concreción dun mausoleo para a poeta, así como o traslado de Iria a Compostela, foron acontecementos notables daquel momento (J. Tarrío García, 1891, pp. 9-11; J. Tarrío García, S. Cabeza de León, A. Brañas Menéndez, 1891, pp. 11-14). E, en palabras de Cabeza de León, ao tratar sobre a súa marcha polas rúas de Santiago, “...o carro mortuorio (pasou) diante do templo de Minerva, en toda a extensión que abarcaba a vista desde os balcóns deste, non se divisaba máis que un inmenso mar de cabezas humanas, sen que nin un insignificante espazo quedase libre” (J. Tarrío García, S. Cabeza de León, A. Brañas Menéndez, 1891, p. 13. Non debe pasar desapercibido que os autores citados forman parte da Asociación Rexionalista).

É a Sociedade Económica quen anuncia o proxecto de levantar o mausoleo a Rosalía, o que levou a crear unha comisión para axudar niso ao seu Director. A comisión estaba composta por “D. José Antonio Parga Sanjurjo, D. Benito Losada, D. Isidoro Casulleras, D. Juan Segade Campoamor, D. Ramiro Rueda, D. Juan Barcia Caballero e D. Manuel Bibiano Fernández” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 8, III, 1887). O nomeado en último lugar era o fundador e director, ata 1887, da Gaceta de Galicia. Diario de Santiago. A súa pertenza á Económica contribúe a explicar a presenza que ten nas súas páxinas. O seu cesamento como director anúnciase no número correspondente ao 2, V, 1887. Pois ben, nesa dinámica de apoiar a construción do mausoleo de Rosalía xustifícase que a Sociedade Económica organice unha “gran velada cómico-literaria para contribuír ao mausoleo-monumento a Rosalía de Castro” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 20, VI, 1887).

É obra de Jesús Landeira Iglesias. Este artista compostelán formouse en debuxo e modelado na Real Sociedade Económica de Amigos do País e foi profesor na Escola de Artes e Oficios de Santiago, na que figura como axudante entre os anos 1887 e 1913. Despois gañará a cátedra da súa especialidade, sendo destinado á Escola de Artes e Oficios de Baeza. En 1920 volverá ao centro compostelán, xa como principal responsable, a unha praza que levaba un tempo vacante. Morre en 1924 (Vid. J. Sousa, F. Pereira, 1988, pp. 143-145). Realízaa e dátaa en 1891, obedecendo a criterios que se inspiran no Renacemento (Vid. J. Díaz de Rábago, 1887, p. 1; J. Tarrío García, 1891, pp. 9-11). Concrétase con imaxes alegóricas nos lados: unha muller cunha lira e unha palma, significando a Poesía, outra cun libro e unha rama de loureiro, facendo referencia ás Letras (J. Tarrío García, S. Cabeza de León, A. Brañas Menéndez, 1891, p. 11). Chama a atención a presenza de dúas curuxas, na parte alta, con todas as connotacións que a vinculan a Atenea ou Minerva, a deusa da Sabedoría. Conta cunha ampla lenda na que se di: D.O.M./ PARA ETERNA MEMORIA./ GALICIA,/ FIXO FACER POR SUSCRIPCION NACIONAL/ ESTE MOIMENTO,/ ONDE DESCANSA NA PAZ DO SEÑOR/ A QUE FOI GRORIA DA SUA PATRIA/ SEÑORA DOÑA ROSALIA CASTRO DE MURGUIA./ FINOU EN IRIA NO 15 DE JULIO/ DO ANO DE 1885----/ DOY COMEZO A SUSCRIPCION A COLONIA GALLEGA EN CUBA.-POR-LOS/COIDADOS DA SOCIEDADE ECONÓMICA DE SANTIAGO, DOUSELLE CIMA./ Jesús Landeira, fecit-Compostellae/anno 1891.

Chama a atención o contraste de materiais que utiliza o escultor. O branco para a parte monumental e o negro para a urna propiamente dita. Está centrada por unha cruz rematada en vieiras e sobre a que se impón outra, propiamente xacobea, centrada por unha estrela, a vincular tamén con Compostela. Está enmarcada por unha coroa de loureiro. En tanto móstrase unha harpía a cada lado gardándoo todo, baixo esa laxa branca que, a modo de altar, disponse sobre a negritude da tumba. Quizais, nese uso de figuras monstruosas como gardiás dun espazo ao que contribúen a ornar, Landeira se inspirase no que fixo Juan Bautista Celma nos púlpitos da Catedral de Santiago.

Hai unha placa, incorporada ao arco que ampara a urna rosaliana, na que se di A/ ROSALIA/ que sospirou coas bagoas do pobo/ galego eisaltou as/ suas virtudes e cantou / as belezas da Terra/ HOMENAXE/ DO/ CENTRO GALLEGO/ DE BOS AIRES/ NO/ DÍA DE GALIZA/ ANO 1949. A cada lado, un anxo en pé impón co seu xesto silencio á vez que manteñen unha grilanda, glorificando a escritora. Todo está arriba amparado por unha cruz de Santiago, centrando unha especie de vieira, coma se o autor desta placa se inspirase na famosa cuncha barroca de Praterías na Catedral. Cabe resaltar o interese neste caso da procedencia da homenaxe, dado o momento no que se fai, 1949 -na plenitude do franquismo-, e o uso do idioma galego nun momento como este (Vid. J. M. García Iglesias, 2016, pp. 343-346).

X. R, Barreiro Fernández, 2007: X. R. Barreiro Fernández, “Un lugar para a memoria: o panteón da galeguidade”, en X. R. Barreiro Fernández (ed.), Os símbolos de Galicia, Santiago de Compostela, A Coruña (Consello da Cultura Galega, Real Academia Galega), pp. 193-194.

X. R, Barreiro Fernández, 2012: X. R. Barreiro Fernández, Murguía, Vigo (Editorial Galaxia), 2012

X. R. Barreiro Fernández, M. A. Cendón Amado, M. X. Souto Blanco, 2002: X. R. Barreiro Fernández, M. A. Cendón Amado, M. X. Souto Blanco, “O Século XIX”, en X. R. Barreiro Fernández (dir.) , Historia da Universidade de Santiago de Compostela, II , Santiago de Compostela (Universidade de Santiago de Compostela), 2002.

P. Costa Buján, 2013: P. Costa Buján, Evolución urbana y cambios morfológicos. Santiago 1778-1950, (tesis doctoral dirigida por J. A. Franco Taboada), A Coruña (Universidade da Coruña), 2013. http://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/10335 (lectura 19/08/2013).

J. Díaz de Rábago, 1887: J. Díaz de Rábago, “El Mausoleo de Rosalía”, Galicia moderna, 3, 102 (1887), p. 1.

J. Fernández Suárez, 1891: J. Fernández Suárez, “Acta notarial levantada em el momento de la inhumación de los restos de Rosália Castro”, La Patria Gallega. Boletí-Revista órgano oficial de la Asociación Regionalista, I, 5 (1891), pp. 14-16.

M. Gallego Esperanza, 1993: M. Gallego Esperanza, “La iconografía de Rosalía de Castro en la escultura pública”, Boletín de estudios del Seminario / Seminario "Fontán Sarmiento" de hagiografía, toponimia y onomástica de Galicia, 14(1993), pp. 95-100.

J. M. García Iglesias, 2016: J. M. García Iglesias, Minerva, la Diosa de Compostela. Espacios y obras a relacionar con el saber, Santiago de Compostela (Andavira Editora- Consorcio de Santiago), 2016, pp. 234-235, 248-251, 343-346, 386-387.

L. A. Girgado, 1994: L. A. Girgado, Rosalía de Castro, rosa de sombra, Madrid ( Ediciones Torremozas, S. L.), 1994.

V. Martínez Aured, 2009: V. Martínez Aured, “El escultor José Mateo Larrauri, su etapa gallega”, Quintana, 8 (2009), pp. 151-171

R. Muñoz Fajardo, 2006: R. Muñoz Fajardo, La arquitectura modernista de Ávila: Proyectos y Realizaciones, Madrid (Editorial Visión Net), 2006.

M. T. Paliza Monduate, 2009: M. T. Paliza Monduate, “El arquitecto Isidro de Benito Domínguez y la arquitectura modernista en Ávila”, Boletín del Museo e Instituto Camón Aznar, 104 (2009), pp. 383-450.

C. Pereira, J. Suárez Otero, 1996: C. Pereira, J. Suárez Otero, “Los fondos artísticos”, El Patrimonio Histórico de la Universidad de Santiago de Compostela. Catálogo, en M. D. Vila Jato (coord.), Santiago de Compostela (Universidade de Santiago de Compostela- Parlamento de Galicia), 1996, pp. 83-155.

J. Sousa, F. Pereira, 1988: J. Sousa, F. Pereira, Historia de la Escuela de Artes y Oficios de Santiago de Compostela 1888-1988, La Coruña (Excma. Diputación Provincial de La Coruña), 1988.

J. Tarrío García, 1891: J. Tarrío García, “El Mausoleo de Rosalía Castro de Murguía”, La Patria Gallega. Boletí-Revista órgano oficial de la Asociación Regionalista, I, 5 (1891), pp. 9-11.

J. Tarrío García, S. Cabeza de León, A. Brañas Menéndez, 1891: J. Tarrío García, S. Cabeza de León, A. Brañas Menéndez, “La traslación de los restos de Rosalía Castro de Murguía”, La Patria Gallega. Boletín-Revista órgano oficial de la Asociación Regionalista, I, 5 (1891), pp. 11-14.

A.Torres Queiruga, M. Rivas García, 2008: A. Torres Queiruga, M. Rivas García, (coord.), Diccionario Enciclopédia do Pensamento Galego, Vigo (Xerais. Consello da Cultura Galega), 2008

J. M. López Vázquez, 1993: J. M. López Vázquez, “Manuel López Garabal”, en F. Rodríguez Iglesias (ed.), Galicia. Arte. Arte Contemporáneo, vol. XV, A Coruña, Hércules, 1993, pp. 313-317.

J. M. López Vázquez y J. M. Monterroso Montero, 2004: J. M. López Vázquez y J. M. Monterroso Montero, Pintores composteláns: historia e renovación entre os séculos XIX e XX, Santiago de Compostela, 2004, pp. 182-197.

J. M. López Vázquez, 1997-1999: J. M. López Vázquez, “López Garabal”, en A. Pulido Novoa (dir.), O Rexionalismo, vol. III, Vigo, Nova Galicia Edicións, pp. 372-411.

M. D. Vila Jato, 1996: M. D. Vila Jato (coord.), O Patrimonio histórico da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, p. 131.