Vítor de Santo Toribio de Mogrovejo

Santo Toribio de Mogrovejo (1538-1606) naceu na vila de Mayorga, diocese de León. Estudou Dereito Canónico en Valladolid e Santiago, onde chegou en peregrinación despois de vestir a loba do colexio de San Salvador de Oviedo en Salamanca. Debe poñerse en relación o que aquí se di coa súa visita ao Sepulcro do Apóstolo en 1568, cando vén a Compostela e que é, polo demais, Ano Santo (A. López Ferreiro, 1905, p. 423). En calquera caso, esta vinda de Toribio a Santiago ten como obxecto a realización dunha “peregrinatio academica” que se concreta en que o 10 de setembro de 1568 solicita a súa incorporación, que lle é concedida (Vid. G. Montiel Roig, E. Martínez García, 2004, pp. 25-28). Recibiu o grao de licenciado en Canons o 6 de outubro de 1568, na capela de Don Lope da catedral compostelá, o que supón, unicamente, unha estadía de vinte e seis días en Compostela. No 18 de setembro tivo o exercicio de repetición pública e o aprobado, nemine discrepante. Para o seu exercicio público foi elixida a seguinte proposición Sustentia Pastoris juxta vel injuxta timenda est. De Decretales razoou sobre o punto seguinte De fide instrumentorum. Escribiu unha obra en latín sobre os Concilios. Foi bispo de Lima, onde se distinguiu pola súa ciencia e caridade. A Igrexa colocouno no número dos seus canonizados (A. Neira de Mosquera, 1850, p, 210; C. Pérez de Bustamante, 1926, pp. 22-26). Foi recoñecido entre os fillos ilustres da Universidade en 1880 (M. Ovilo y Otero, 1880, pp. 7-9. Vid. R. Levillier, 1920; F. Redondo Cadenas, 1954; V. Rodríguez Valencia, 1956; N. Sánchez Prieto, 1986).

Vincúlase tamén coa universidade de Coimbra e na de Salamanca chegou a ser profesor. Foi proposto polo rei Felipe II a Gregorio XIII para o arcebispado de Lima onde fundou seminario no ano 1590. Chegou a celebrar trece sínodos. Recoñéceselle o seu labor de misioneiro e de protector dos indíxenas. Foi beatificado en 1679 e considerado santo en 1726. Xoán Paulo II proclamouno Patrón do Episcopado latinoamericanco (Vid. V. Rodríguez Valencia, 1956; N. Sánchez Prieto, 1986; A. Nieto Vélez, 1992). O seu curto paso pola Universidade de Santiago fíxoo, en todo caso, acredor a que nesta cidade se gardase aquí a súa memoria (Vid. C. Pérez de Bustamante, 1926).

Conta este vítor, na parte baixa, co seguinte epígrafe: TORIBIUS ALPHONSUS MOGROVEJUS, CUM COMPOSTELLAN PEREGRINUS ADIRET/ IN HÁC UNIVERSITATE LITERARIA GRADU LICENCIATI IN JURE CANONICO/ PRIDIE NONAS OCTOBRIS ANNI DOMINI MDLXVIII INSIGNATUS EST. OB EJUS/ SAPITENTIAM ET PIETATE AD DESEDEM ARCHIEPISCOPALEM LIMENSEM ELATUS/ EST. SACRO RESCRIPTO IDUUM DECEMBRIS ANNI MDCCXXVI A PONTIFICE/ BENEDICTO XIII IN NUMERUM SANCTORUM RELATUS EST. ¡O FELIX/ UNIVERSIAS, QUAE TANTUM BIRUM IN HISPANIAE HONOREM PRODIDISTI! (Achégase unha tradución ao castelán en J. M. Fernández Sánchez, F. Freire Barreiro, 1885, p. 231). Cabe comparar, desde un punto de vista formal, este vítor cos realizados en relación con Luís Folgueras Sión (1849) e José Rodríguez González (ca. 1856), dado o grao de afinidade entre eles. Tamén, no compositivo, no relativo a Florencio Rodríguez Vaamonde (ca. 1863). Practicamente nada sabemos sobre a autoría deste tipo de obras. Vincúlanse dous dos realizados por este tempo -os relativos aos irmáns Calderón y Collantes (Saturnino, ca. 1863; Fernando, ca. 1877)- ao pintor José Garabal Louzao, con taller aberto en Compostela (J. Couselo Bouzas, 1950, p. 77). Este artista foi nomeado “pintor da Real Casa” en 1877 (Diario de Santiago, 19, XI, 1877). Tamén impartía clases de debuxo e pintura (Diario de Santiago, 6, XI, 1878) . Tales circunstancias poden suxerir unha posible presenza nesta obra deste autor, falecido en 1907, ou do seu obradoiro (J. Couselo Bouzas, 1950, p. 79). O labor de José Garabal é, en calquera caso, moi variada; así, en 1882 encárgase, por exemplo, da pintura e decorado do denominado “Café Suízo” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 23, X, 1882). E, en 1892, pinta “… o teito do salón de xogo da Sociedade Recreo Artístico” (Gaceta de Galicia. Diario de Santiago, 8, X, 1892).

Tras a expulsión dos xesuítas, a súa igrexa pasará a mans da Universidade quen vai levantar, no espazo do antigo colexio, un novo edificio. Por Real Cédula do 19 de agosto de 1769, ordénase que tanto a Universidade como o Colexio de San Xerome se trasladen ao Colexio dos Xesuítas podendo deste xeito ampliar o de Fonseca, ocupado polo citado Colexio de San Xerome. Pois ben, na primeira planificación, levada a cabo por Domingo Antonio Luis Monteagudo, enténdense como espazos independentes, a nivel de planta baixa, o específico da Real Universidade, aínda por construír, e o da igrexa adxunta que, desde esta proposta, habería de acurtarse na parte dos pés; disponse, en cambio, unha porta que enlaza ambos os edificios, na altura correspondente á planta baixa. Cabe dicir que as liñas xerais do novo edificio están implícitas no proxecto da á norte, que se desenvolve entre 1776 e 1781. Por outra banda, está documentado que o claustro foi concluído en 1798 nos seus lados norte, leste e unha mínima parte do sur. No plano de Miguel Ferro Caaveiro, datado nese ano, pode verse como se soluciona o que se describe como “parede que divide a Universidade da Iglesia”, na que se contempla, e sinálase unha “porta de comunicación” (A. Goy Diz, F. Pérez Rodríguez, 1996, p. 202 ). É sobre esta porta onde se dispoñerá o vítor en cuestión (J. M. Fernández Sánchez, F. Freire Barreiro, 1885, p. 231. Vid. J. M. Monterroso Montero, 2002 b, p. 164; M. P. Casas Gil 2007, pp. 116-118).

A destrución do antigo colexio da Compañía para facer no seu solar o actual edificio da Universidade deixou en pé a súa igrexa, na que tiña culto Toribio de Mogrovejo, santo recoñecido, polo demais, como propio na Universidade compostelá.

Nas Actas Capitulares da Catedral de Santiago do 22 de abril de 1727 leuse un Memorial enviado por Antonio Alfonso Mogrovejo, no que manifestaba o seu desexo de “facer a función da Canonización de santo Toribio Alfonso Mogrobejo no Colexio da Compañía ”. Para iso solicitaba: “que se forme a Procesión nesta santa Iglesia e tóquense as campás e permita (o Cabido) Capela onde se poña a imaxe do Santo”. Ante esta petición decidiuse que “por la especial circunstancia de auer el santo benir a visitar el sepulcro de Nuestro Santo Apóstol y Patrón señor Santiago se permita la prozesión y que se toquen las campanas. Y la ymagen del Santo se ponga en el plano de la capilla maior con quatro blandones” (R. Otero Túñez , 1986, p. 61). Debe lembrarse que, tan só un ano antes, este santo fora recoñecido como tal. Chama a atención que o acceso de Toribio ao seu recoñecemento posterior na Universidade de Compostela realizouse situando a súa imaxe na igrexa, colexial dos xesuítas, que se construíu entre 1643 e 1673 (R. Otero Túñez, 1986, pp. 25-30. Vid. J. M. Monterroso Montero, 2002a). En tal lugar dispoñeríase, inicialmente nunha posición próxima á ocupada polo fundador Ignacio de Loyola, no retablo ao lado do evanxeo, no cruceiro (a localización resulta aquí un tanto imprecisa. Otero apunta que recibiu culto na capela de San Ignacio… “pero non no retablo, onde non cabe...”. En R. Otero Túñez, 1986, p. 61 ).

Sabemos, polo demais, que María Riobóo y Seixas, viúva de Alfonso de Mogrovejo, faise cargo dos custos do retablo de Santo Toribio que por 1747 asume realizar o taller de Manuel de Leys para levantar na segunda capela ao lado do evanxeo. Conta para iso, tal como se di, co asesoramento de Andrés de Aguilar y Herce, Lectoral de Escritura da catedral compostelá; entendíase que a finalidade dese retablo era colocar nel, “…a imaxe de santo Toribio que está no (retablo) do glorioso Patriarca San Ygnacio de Loyola” (J. Couselo Bouzas, 1933, p. 415). A posibilidade de que a imaxe de Santo Toribio estivese colocada nun dos espazos con que devandito retablo conta para outras devocións parécenos a máis probable xa que o mesmo problema presentaban outras esculturas que se atopaban no de San Francisco Xavier. Pouco máis tarde, en 1751, o cóengo e historiador Antonio Riobóo y Seixas, irmán da viúva, é quen encarga a súa pintura, “…segundo e da forma en que se achan os outros colaterais que hai na devandita igrexa”.

No retablo de Toribio de Mogrovejo -vestido coa roupa propia dun estudante, evocándose deste xeito o seu paso por Compostela- recoñéceselle como un grande impulsor das misións en América do Sur, labor no que os xesuítas tiveron, tamén, un papel importante. O retablo está rematado, por outra banda, por unha devoción mariana tan propiamente americana como é a da Virxe de Guadalupe. Tendo en conta o contexto en que se debe entender este retablo -relacionado co que está en fronte- os dous novos estudantes que o acompañan aos lados, ben poden ser o portugués Inácio de Azevedo e Esteban de Zudaire (1548-1570), dous dos corenta misioneiros -trinta portugueses e dez españois, a maioría deles estudantes, que tiñan entre vinte e trinta anos- que embarcaron para iren ás misións do Brasil nun buque que respondía o nome de Santiago e que foron asasinados pola tripulación dun barco liderado por Jacques de Sores, pirata hugonote, na costa canaria de Tazacorte. Co nome de “mártires do Brasil” pasaron á historia (M. Moutinho, 2001, pp. 2538-2540. Vid. M. C. Osswald, 2012). Tal martirio sería recoñecido como tal por unha Bula do Papa Benedicto XIV do 21 de setembro de 1742, aínda cando habería que esperar ata 1862 para a súa beatificación.

Tamén no Seminario, antiga Universidade Pontificia, en San Martiño Pinario, ía ter o seu lugar o culto a Toribio de Mogrovejo cunha indumentaria semellante á que ten na igrexa da Compañía (hoxe da Universidade), aínda que agora leva a banda dunha cor morada sobre o hábito de burel. Trátase dunha escultura que foi datada a finais do século XIX e que, segundo parece, tivo o azul como o orixinal da súa banda (M. A. Caulonga Fernández, 1999, p. 350). Esta cor é a propia dos estudantes de colexio de San Xerome; o que ten actualmente a banda lembra ao que mostraban as dos seminaristas composteláns nos seus paseos pola Compostela dos primeiros anos do século XX; Francisco Vázquez Díaz -“Compostela”- debúxao de tal modo en 1935 (J. M. B. López Vázquez, 2002, p. 35).

Por outra banda, vincular a Santo Toribio coa catedral compostelá resulta usual na Compostela de finais do século XIX. Así, ao tratar sobre a capela de Don Lope na catedral, lémbrase que “… No 6 de Outubro de 1568 recibiu nesta Capela o grao de Licenciado en SS. Canons Santo Toribio de Mogrovejo” (TOBIO [1880], p. 47). Ademais, o nome de Toribio de Mogrovejo aparece entre os personaxes que se destacan tanto no primeiro paraninfo da Real Universidade, sito na planta baixa, como no actual (Vid. J. M. García Iglesias, 2016, pp. 77, 87-88, 379).

Xa desde os primeiros tempos da posta en marcha do colexio de Fonseca debeuse de honrar a personaxes de relevo que tiveron relación con el mediante un vítor; aínda se conservan na fachada principal, cara ao lado sur, restos dun antigo do que pode verse en caracteres de gran formato parte dun nome.

Faise de tal modo mención a alguén concreto ao que se quere recoñecer, xa que esa é a finalidade das aclamacións, seguíndose neste sentido polo modo de pintar os caracteres en vermello, formas semellantes ás utilizadas entre outras institucións pola Universidade de Salamanca, na que este costume vai ter unha fonda e perseverante tradición.

Pero a factura de vítores ía plasmarse a partir do primeiro terzo do século XIX en obras pictóricas nas que se conxugan o recoñecemento a un determinado personaxe a través dunha imaxe, de cariz alegórico, e unha lenda co testemuño dos seus méritos persoais. Consérvanse tres entre os que gardou o Colexio de Santiago Alfeo, ou “Maior de Fonseca”: os de Benito Ramón Hermida, Manuel Pardo Ribadeneira e Jacobo María de Parga y Puga, citados por orde de antigüidade.

M. P. Casas Gil 2007: M. P. Casas Gil, “Memoria e personaxes. Unha constante na historia da Universidade”, en (catálogo de exposición) Sigillum. Memoria e identidade da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela (Universidade de Santiago de Compostela), 2007, pp. 115-133.

M. A. Caulonga Fernández, 1999: M. A. Caulonga Fernández, “Santo Toribio de Mogrovejo”, en (cátalogo de exposición) Santiago. San Martiño Pinario, Santiago de Compostela (Xunta de Galicia), 1999, pp. 349-350.

J. Couselo Bouzas, 1933: J. Couselo Bouzas, Galicia Artística en el siglo XVIII y primer tercio del XIX, Santiago de Compostela (Imprenta, Librería y enc. del Seminario), 1933.

J. Couselo Bouzas, 1950: J. Couselo Bouzas, La Pintura Gallega, La Coruña (Porto y Cia. Editores), 1950.

J. M. Fernández Sánchez, F. Freire Barreiro 1885: J. M. Fernández Sánchez, F. Freire Barreiro, Guía de Santiago y sus alrededores, Santiago (Imprenta del Seminario Conciliar), 1885.

A.Fraguas Fraguas, 1995: A. Fraguas Fraguas, O Colexio de Fonseca, Santiago de Compostela (Universidad de Santiago), 1995.

J. M. García Iglesias, 2016: J. M. García Iglesias, Minerva, la Diosa de Compostela. Espacios y obras a relacionar con el saber, Santiago de Compostela (Andavira Editora- Consorcio de Santiago), 2016, pp. 223-226.

A.Goy Diz, F. Pérez Rodríguez, 1996: A. Goy Diz, F. Pérez Rodríguez, “Planimetría antigua”, en M. D. Vila Jato (coord.), El Patrimonio Histórico de la Universidad de Santiago de Compostela. Catálogo, Santiago de Compostela (Universidad de Santiago de Compostela- Parlamento de Galicia), 1996, pp. 157-232.

R. Levillier, 1920: R. Levillier, Santo Toribio Alfonso Mogrovejo, arzobispo de los Reyes (1581-1606), organizador de la iglesia en el Virreinato del Perú, Madrid (Sucesores de Rivadeneyra), 1920.

A.López Ferreiro, 1905: A. López Ferreiro, Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, VIII, Santiago de Compostela (Imp. y Enc. del Seminario Conciliar Central), 1905, VIII,

J. M. B. López Vázquez, 2002: J. M. López Vázquez, (catálogo de exposición) 1935-1936. "Compostela" : berros, oficios, servicios, cerimonias e sucedidos , Santiago de Compostela (Xunta de Galícia), 2002.

J. M. Monterroso Montero, 2002a: J. M. Monterroso Montero, “Santo Toribio de Mogrovejo vestido de colegial”, en (Catálogo de Exposición) Los Arzobispos de Toledo y la Universidad Española, Toledo (Universidad de Castilla-La Mancha), 2002, pp. 162-163.

J. M. Monterroso Montero, 2002b: J. M. Monterroso Montero, “Vítor de Santo Toribio de Mogrovejo”, en (Catálogo de Exposición) Los Arzobispos de Toledo y la Universidad Española, Toledo (Universidad de Castilla-La Mancha), 2002, pp. 164-165.

G. Montiel Roig, E. Martínez García, 2004: G. Montiel Roig, E. Martínez García, “Viajar para saber: movilidad académica, comunicación y viaje en Europa”, en G. Montiel Roig, E. Martínez García (ed.), Viajar para saber. Movilidad y comunicación en las universidades europeas, Valencia (Universitat de València), 2004, pp. 21-37.

M. Moutinho, 2001: M. Moutinho, “Mártires del Brasil”, en Ch. E. O´Neill, J. M. Domínguez (dir.). Diccionario histórico de la Compañía de Jesús : biográfico-temático , 4 vols. Roma, Madrid (Institutum Historicum, S.I., Universidad Pontificia Comillas), 2001, III, pp. 2538-2540.

A.Neira de Mosquera, 2000 : A. Neira de Mosquera, Monografías de Santiago: Cuadros históricos.-Episodios políticos.-Tradiciones y leyendas.-Recuerdos monumentales.-Regocijos públicos.-Costumbres populares, Santiago (Imp. de la Viuda de Compañel e Hijos), 1850. Se cita desde la edición: Santiago de Compostela (Ara Solis. Consorcio de Santiago), 2000.

A. Nieto Vélez. 1992: A. Nieto Vélez, La primera evangelización del Perú: hechos y personajes. Lima (Vida y Espiritualidad), 1992.

M. C. Osswald, 2012: M. C. Osswald, “Vivencias jesuitas no Brasil (séculos XVI-XVIII)”, en J. Martínez Millán, H. Pizarro Llorente, E. Jiménez Pablo (coords.), Los jesuitas : religión, política y educación (siglos XVI-XVIII), Madrid (Universidad Pontificia Comillas), III (2012), pp. 1523-1550.

R. Otero Túñez, 1986: R. Otero Túñez, El legado artístico de La Compañía de Jesús a la Universidad de Santiago, Santiago de Compostela (Universidad de Santiago de Compostela), 1986.

M. Ovilo y Otero, 1880: M. Ovilo y Otero, Hijos ilustres de la Universidad de Santiago, Santiago (Imp. de la Gaceta de Galicia), 1880.

C. Pérez de Bustamante, 1926: C. Pérez de Bustamante, “Un graduado compostelano en el siglo XVI: Santo Toribio de Mogrovejo, Arzobispo de Lima”. Boletín de la Biblioteca de Menéndez Pelayo, 8 (1926), pp. 22-26.

F. Redondo Cadenas, 1954: F. Redondo Cadenas, Santo Toribio de Mogrovejo, natural de Villaguejida (Diócesis de Oviedo, Provincia de León): breves apuntes para la historia, Oviedo (Gráficas Summa), 1954.

V. Rodríguez Valencia, 1956:´V. Rodríguez Valencia, Santo Toribio de Mogrovejo, Organizador y Apóstol de Sur-America, Madrid (Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto Santo Toribio de Mogrovejo), 1956.

N. Sánchez Prieto, 1986: N. Sánchez Prieto, Santo Toribio de Mogrovejo. Apostol de los Andes, Madrid (Biblioteca de Autores Cristianos), 1986.

L. Tobio Campos, 1880: L. Tobio Campos, Colección de inscripciones de La Catedral de Compostela. Santiago de Compostela (La Gaceta de Galicia), 1880.